Dlaczego warto rozwijać w szkole kompetencje?

Świat zmienia się z niespotykaną wcześniej prędkością. Pojawia się coraz więcej nieprzewidywalnych zjawisk, jak choćby pandemia COVID-19. W szkole tymczasem przygotowujemy młodych ludzi do życia w przyszłości. Nasze zadanie jest jednak tym trudniejsze, że im szybciej zmienia się nasz świat, i im ta przyszłość staje się mniej przewidywalna.

Jak szybko zmienia się teraz świat dla naszych uczniów i co to dla nas oznacza?

Możemy być pewni, że przez kilka lat, które miną pomiędzy rozpoczęciem nauki a wejściem naszych uczniów na rynek pracy, świat zmieni się całkowicie. Pojawią się nowe zawody, znikną inne, diametralnie zmieni się sytuacja polityczna, przyroda ulegnie dalszej degradacji, a technologia odmieni nasze życie jeszcze głębiej.

Tym bardziej warto zadawać pytania o cele szkoły. Czego warto uczyć w szkole? Co będzie przydatne moim uczniom w przyszłości? Jak dobrze przygotować ich do odpowiedzialnego funkcjonowania w przyszłości, której teraz nie znamy?

Jeśli przyjmiemy, że świat będzie zmieniał się przynajmniej tak szybko jak teraz, możemy z całą pewnością założyć, że nasi uczniowie będą musieli stale się uczyć i adaptować do zmian. Co może ich do tego przygotować?

Naszym uczniom nie wystarczy już tylko wiedza i proste umiejętności przedmiotowe, na których skupiona jest obecnie szkoła (podstawa programowa, podręczniki, system oceniania i system egzaminowania). Eksperci postulują zwrócenie uwagi na: umiejętności podstawowe, kompetencje i cechy charakteru (Światowe Forum Ekonomiczne), sprawczość, dobrostan, wartości i postawy (OECD), umiejętności miękkie lub umiejętności XXI wieku (badacze z USA).

Dyskusje te toczą się również w Polsce. My za opracowaniem Centrum Edukacji Obywatelskiej proponujemy szkołę, która uczniom pozwala:

zdobywać wiedzę, która pomaga zrozumieć otaczający nas świat,
rozwijać kompetencje, które pozwalają w tym świecie skutecznie działać,
budować podmiotowość i wspólnotowość, które dają wewnętrzną siłę do działania.

Dlaczego tak istotne są kompetencje?

Choć obecnie kompetencje pojawiają się w prawie każdym katalogu celów edukacji, to relatywnie nowa jest odpowiedź na pytanie, czego powinna uczyć szkoła.

Kompetencja to zdolność do podejmowania określonych działań, czyli zastosowania w praktyce wszystkiego, czego wcześniej się nauczyliśmy. Chcielibyśmy, żeby tę zdolność nasi uczniowie mieli w różnych kontekstach – w szkole, w domu, w pracy, w działalności społecznej. To właśnie te dwa elementy – praktyczny charakter oraz możliwość zastosowania w różnych kontekstach – wyjaśniają duże znaczenie kompetencji.

Jakie kompetencje warto rozwijać?

O jakich kompetencjach mowa? W licznych katalogach kompetencji przyszłości pojawiają się: współpraca, rozwiązywanie problemów, komunikacja, krytyczne myślenie, uczenie się, adaptacyjność, kreatywność, zarządzanie sobą, kompetencje cyfrowe, empatia, kompetencje społeczno-emocjonalne.

Jako nauczyciele wiemy, jak wymagające jest rozwijanie kompetencji uczniów (np. gdy uczymy ich czytać). Dlatego warto ustalić maksymalnie wąski katalog kompetencji przyszłości. Dlaczego? Kształcenie każdej z kompetencji wymaga naszego czasu i uwagi uczniów. Nie da się równolegle kształcić bardzo wielu kompetencji (pamiętając jednocześnie o innych celach szkoły), dlatego im więcej kompetencji równolegle kształcimy, tym więcej będzie w tym działań pozornych.

Jakie trendy zmienią nasze życie i uczynią kompetencje ważnymi?

Jakie czynniki sprawią, że to właśnie kompetencje będą przydatne młodym ludziom dzisiaj uczących się w szkołach? W tym zakresie eksperci są dość zgodni. Wśród trendów, które najsilniej wpłyną na nasze życie i naszą pracę w szkole, wymieniają:

zmiana klimatu i utrata bioróżnorodności,
rozwój technologii (w tym robotyzacja i automatyzacja, rozwój sztucznej inteligencji, tzw. tsunami technologiczne),
rosnące różnice pomiędzy bogatymi i biednymi wewnątrz państw i pomiędzy nimi,
dominacja gospodarek opartych na wiedzy i informacji,
migracje,
indywidualizacja i atomizacja społeczeństw (samotność),
starzenie się społeczeństw,
rosnąca niepewność i nieprzewidywalność.

Spójrzmy na jeden z tych trendów i jego konsekwencje dla nas jako nauczycieli. Co oznacza dla szkół już teraz postępująca zmiana klimatu i konieczność jej zatrzymania:

potrzebę uczenia krytycznego myślenia, by uczniowie rozumieli wiadomości na ten temat;
konieczność uczenia rozwiązywania problemów, stosowania metody naukowej i budowania zaufania do nauki;
potrzebę zmiany nawyków i oduczenia się tego, co było dla nas oczywiste;
potrzebę wzmacniania inicjatywy, zaangażowania i sprawczości, by uczniowie mogli działać;
konieczność uczenia adaptacyjności, by mogli wchodzić w nowe zawody, które dzisiaj jeszcze nie istnieją a powstaną wskutek zielonej transformacji;
potrzebę uczenia solidarności i empatii, by z troską spojrzeli na osoby najbardziej dotknięte negatywnymi konsekwencjami zmian.

Państwa, które wypracują skuteczne sposoby rozwijania kompetencji uczniów w szkole w przyszłości, będą radziły sobie lepiej gospodarczo. Dla nas jako nauczycieli, którzy codziennie spotykają swoich uczniów w klasie, nie to jest jednak najważniejsze. Niezależnie od narzuconych priorytetów, chcemy przecież dawać uczniom to, czego najbardziej potrzebują dzisiaj i czego będą potrzebowali w przyszłości – kompetencje są jedną z tych rzeczy.

W szkole powinniśmy wyraźniej zobaczyć kompetencje i poświęcić im więcej uwagi. Pamiętajmy przy tym jednak, by nie stawiać kompetencji w opozycji do wiedzy. Potrzebujemy nowej równowagi obu elementów, tylko wtedy nasi uczniowie będą rozumieli świat, który ich otacza i potrafili skutecznie w nim działać.

Opracowanie tekstu: Jędrzej Witkowski

Materiały do pobrania:

POBIERZ INFOGRAFIKĘ >

Warto przeczytać:

OECD, „Trends Shaping Education 2022”, Paryż, 2022
OECD, “Back to the Future of Education”, Paryż, 2020
Światowe Forum Ekonomiczne, „New Vision for Education”, Genewa, 2015
InFuture Institute, Collegium DaVinci, „Przyszłość edukacji. Scenariusze 2046”, Gdańsk-Poznań, 2021
Centrum Edukacji Obywatelskiej , „Szkoła ponownie czy szkoła od nowa”, Warszawa, 2021