Jędrzej Witkowski

W naukach pedagogicznych wiele mówi się o podmiotowości ucznia w procesie uczenia się. Już od pierwszych lat studiów studenci pedagogiki dowiadują się, że w toku uczenia się młody człowiek nie może być przedmiotem (nauczanym przez nauczyciela), ale podmiotem zdobywającym wiedzę w sytuacji edukacyjnej, którą tworzy nauczyciel. Takie rozumienie, świetnie ugruntowane w aktualnej wiedzy o uczeniu się i działaniu ludzkiego mózgu, oznacza, że jako nauczyciele powinniśmy uczynić budowanie podmiotowości ucznia jednym z celów naszej pracy. Praktykowanie i wzmacnianie podmiotowości ucznia w procesie uczenia się pozwoli mu też rozwinąć poczucie sprawczości w sytuacjach pozaszkolnych i dorosłym życiu.

Sprawczość to zbudowane na poczuciu podmiotowości przekonanie ucznia, że ma potencjał, by kształtować swoje życie zgodnie z własnymi potrzebami i celami. Jeden z badaczy uczniowskiej sprawczości – Bill Zima – zwrócił uwagę, że składa się na nią zestaw konkretnych postaw i konkretnych umiejętności. Ich zauważenie ułatwia podjęcie pracy nad budowaniem w klasie sprawczości uczniów.

Sprawczość jako przygotowanie do życia w przyszłości

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w swoim kompasie uczenia się, który opisuje pożądane cechy, kompetencje i wartości młodych ludzi wychodzących z systemu edukacji w 2030 roku wskazała sprawczość jako fundament dla całego procesu uczenia się. Eksperci OECD wskazują, że w świecie, który zmienia się coraz szybciej i staje się coraz mniej przewidywalny młodzi ludzie potrzebują przede wszystkim poczucia sensu i wewnętrznej siły, by brać odpowiedzialność za własne uczenie się, adaptować się do otoczenia i dbać o siebie.

Jak jednak budować w szkole sprawczość uczniów? Spróbujmy podzielić tę koncepcję na mniejsze, bardziej konkretne elementy, nad którymi można pracować z uczniami. Bill Zima wskazuje, że sprawczość to zestaw postaw i zestaw umiejętności.

Postawy sprawczego ucznia:

• nastawienie na rozwój,
• wytrwałość,
• inteligencja emocjonalna,
• kreatywność,
• ciekawość.

Umiejętności sprawczego ucznia:

• ustalanie celów,
• czytanie ze zrozumieniem,
• skuteczna komunikacja ustna i pisemna,
• rozwiązywanie problemów,
• współpraca.

Jak planować lekcję, by budować sprawczość uczniów?

Wszystko zaczyna się od atmosfery w klasie, która sprzyja praktykowaniu przed uczniów podmiotowości i sprawczości. Zależy nam na stworzeniu środowiska, w którym uczniowie mają poczucie przynależności do klasy, czują się bezpiecznie i mogą działać samodzielnie – podejmować decyzje, sprawdzać różne rozwiązania i popełniać błędy.

Równie istotna jak atmosfera w klasie jest również konstrukcja samej lekcji lub cyklu lekcji poświęconego danemu działowi materiałów. Bill Zima na podstawie własnych nauczycielskich doświadczeń i późniejszych badań proponuje nam następujące kroki:

• starter rozbudzający ciekawość uczniów, pozwalający im powiązać nowy temat z tym, co już wiedzą i zbierający wstępne refleksje o tym, czym może zakończyć się nauka w tym dziale;
• ustalenie celów uczenia się – cele te powinny być zrozumiał dla uczniów i opatrzone kryteriami sukcesów; powinny obejmować zarówno treści z danego działu materiału jak i wskazania konkretnych umiejętności i postaw sprawczego ucznia, które w danym okresie będą rozwijane;
• proces zdobywania nowej wiedzy i umiejętności – czas na pracę właściwą w ramach, której przy pomocy nauczyciela stosującego różnorodne metody nauczania uczniowie zdobywają nową wiedzę i praktykują nowe umiejętności;
• okazja do wykorzystania zdobytej wiedzy i umiejętności – czas dla uczniów, w którym mogą wykorzystać w praktyce zdobytą wiedzę, pokazać czego się nauczyli, skorzystać z niej w rozwiązywaniu realnych problemów, które są dla nich istotne; na tym etapie uczniowie mogę realizować np. projekt edukacyjny; ten moment nauczyciel może wykorzystać również, by ocenić uczniów obserwując sposób ich pracy (najlepiej aby była to ocena kształtująca);
• refleksja, która rozwija metapoznawcze umiejętności uczniów, pozwala im skuteczniej uczyć się w przyszłości, planować swoje działania i bardzie efektywnie osiągać swoje cele.

Warto przeczytać:

Bill Zima, Mindsets & Skillsets for Learning. A Framework for Building Student Agency, Marzano Resources, 2021

OECD Learning Compass 2030 https://www.oecd.org/education/2030-project/teaching-and-learning/learning/learning-compass-2030/OECD_Learning_Compass_2030_concept_note.pdf

OECD Student Agency for 2030 https://www.oecd.org/education/2030-project/teaching-and-learning/learning/student-agency/Student_Agency_for_2030_concept_note.pdf