Jędrzej Witkowski

Kompetencji nie da się rozwijać bez zaangażowania uczniów, to zaś zależy między innymi od przekonania o własnej skuteczności, nastawienia na rozwój i wytrwałości. Koncepcja samorealizacji (ang. self-actualization) spina te elementy, buduje motywację uczniów do nauki oraz ich zaangażowanie w proces tworzenia wiedzy i jej stosowania.

W najprostszym ujęciu doświadczenie samorealizacji to akt decydowania, że coś zrobię i robienia tego. Taką definicję zrozumieją nawet nasi najmłodsi uczniowie. Starszym uczniom można wytłumaczyć, że samorealizacja polega na identyfikowaniu celów, które są dla nas osobiście ważne i adekwatne do naszej sytuacji oraz podejmowaniu działań w celu ich realizacji. Samorealizacja to wreszcie pełne wykorzystanie własnego potencjału – stawanie się najlepszą wersją siebie.

Nastawienie sprzyjające samorealizacji

Robert Marzano ze swoimi współpracownikami sformułowali listę ośmiu dyspozycji, które pomagają uczniom w dążeniu do samorealizacji. Są to:

• utrzymanie koncentracji na zadaniu, gdy odpowiedzi nie są jasne,
• wychodzenie poza dotychczasową wiedzę i umiejętności,
• stałe dążenie do doskonalenia siebie i tego, co robimy,
• poszukiwanie małych kroków do realizacji celu,
• weryfikowanie źródeł,
• weryfikowanie zdobywanych informacji,
• unikanie impulsywnego działania,
• zapewnianie spójności oraz synergii pomiędzy elementami.

W szkole można tworzyć wiele okazji do praktykowania i rozwijania tych dyspozycji. Jest to między innymi:

• praca nad trudnym, złożonym zadaniem (takim, które wymaga samodzielnej pracy i uczenia się, podzielenia pracy na etapy, stawiania i weryfikowania hipotez oraz samodzielnego zdobywania informacji),
• praca nad długofalowym projektem (praca w grupie lub indywidualnie nad projektem trwającym np. powyżej 4 tygodni),
• samodzielne zdobywanie, porządkowanie i wykorzystywanie nowych informacji i nowej wiedzy w wybranej dziedzinie (np. w ramach odwróconej lekcji),
• samodzielne wyciąganie wniosków i ich weryfikowanie lub podejmowanie decyzji i ponoszenie ich konsekwencji (np. poprzez ćwiczenia „co by było, gdyby” oraz dawanie uczniom jak najwięcej okazji do wybierania zadań, których się podejmują),
• samodzielne lub grupowe tworzenie produktu składającego się z kilku części – elementów, które wchodzą ze sobą w interakcję (np. programowanie lub dłuższe wypracowanie).

Nauczyciel, któremu zależy na rozwijaniu u uczniów nastawienia na samorealizację, może zaplanować serię działań, które będą temu sprzyjać. Można wspólnie z uczniami zdefiniować dyspozycje do samorealizacji (np. na bazie przykładów z codziennego życia uczniów), zaprosić ich do dokonania samooceny swojego nastawienia (np. dzięki pytaniom do refleksji indywidualnej na karcie pracy) oraz stworzyć im okazje do jej praktykowania np. wplatając opisane powyżej sytuacje uczące w swoje lekcje, prace domowe i inne formy pracy z klasą (np. samorządzie klasowym lub szkolnym).

Inne praktyki wspierające nastawienie uczniów na samorealizację

Praca nad rozwijaniem konkretnych dyspozycji nie jest jedyną możliwą formą pracy nad gotowością uczniów do samorealizacji. Nauczyciele w swojej pracy przedmiotowej lub wychowawczej mogą sięgnąć po szereg innych praktyk:

• praca z sylwetkami osób, które według uczniów odniosły sukces – mogą to być postaci historyczne, postaci literackie lub osoby żyjące obecnie (liderki, naukowcy, artystki) i bliskie uczniom – wartościowa jest analiza cech tych osób, analiza ich biografii i punktów zwrotnych, które doprowadziły je do sukcesu, wnioski z takiej analizy można wykorzystać jako wskazówki dla uczniów;
• praktyki i ćwiczenia rozwijające nastawienie na rozwój (czyli przekonanie, że tylko ode mnie zależy, jakie są moje kompetencje i że jeśli czegoś nie umiem, mogę się tego nauczyć) – może to być zastąpienie oceny niedostatecznej oceną „jeszcze nie”, wprowadzenie możliwości poprawiania sprawdzianów bez uwzględnienia na koniec półrocza poprzedniej, poprawionej oceny, itp. ;
• ćwiczenia związane z formułowanie celów, ich realizacją, a następnie weryfikacją – mogą być to przykładowo cele związane z uczeniem się (np. danego działu materiału), rozwijaniem pasji i zainteresowań (np. przez półrocze) lub konsekwencją w innych działaniach (choćby w zakresie zachowania);
• projekty edukacyjne realizowane przez uczniów indywidualnie, w ramach których poszukują odpowiedzi na jakieś złożone pytanie badawcze, najlepiej bliskie ich codziennemu doświadczeniu.

Tekst przygotowany w oparciu o publikację: R. Marzano, D. Scott, T. Boorgen, M. Newcomb, Motivating & Inspiring Students. Strategies to Awaken The Learner, Marzano Research, Bloomington, 2017 oraz J. Witkowski (red.), Dydaktyka rozwoju kompetencji proinnowacyjnych, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa, 2022.