Komunikacja to jedna z najważniejszych kompetencji przyszłości. My i nasi uczniowie używamy jej codziennie, nawet nie będąc tego świadomi. Nie oznacza to jednak, że nie powinniśmy jej świadomie kształcić i doskonalić.

Komunikacja to zdolność trafnego nadawania i odczytywania przekazów – rozumienia intencji tych, z którymi się komunikujemy oraz precyzyjnego przekazywania naszych intencji innym. Słowo rozumienie jest tutaj kluczowe.

Komunikacja to sztuka obejmująca kilka obszarów:

• mówienie
• słuchanie
• czytanie
• pisanie

Warto pamiętać, że wszystkie te formy komunikacji mogą pojawiać się w świecie offline i online (np. spotkanie na korytarzu lub spotkanie przez Teams) oraz w czasie rzeczywistym lub asynchronicznie (kiedy piszemy do siebie list lub korespondujemy na komunikatorze).

Dlaczego komunikacja jest ważna?

Bez rozwiniętych umiejętności komunikacyjnych nasi uczniowie nie będą potrafili dobrze zrozumieć zadań przed nimi stawianych (w szkole, a później w pracy), nie będą potrafili współpracować z innymi, ani skutecznie zaprezentować swoich pomysłów i samych siebie. Bez wahania można więc powiedzieć, że umiejętność komunikacji jest podstawą dla wszystkich innych kompetencji i warunkiem sukcesu w szkole i poza szkołą.

Jednocześnie zróżnicowanie tej kompetencji sprawia, że można i warto uczyć jej na różnych poziomach przez cały okres szkolnej edukacji, na różnych przedmiotach oraz przy różnych szkolnych okazjach. Warto to robić w sposób świadomy i we współpracy z innymi nauczycielami. Wtedy możemy robić to naprawdę skutecznie.

Od czego zacząć i czego właściwie uczyć? 

O komunikacji wszyscy mówimy i zapewne wszyscy zgodzimy się, że warto ją rozwijać. Od czego jednak zacząć i jak to abstrakcyjne, szerokie pojęcie przełożyć na szkolną praktykę? Proponujemy zacząć od zobaczenia, jakie umiejętności składają się na komunikację i decyzji, na których chcemy się skupić. Tych umiejętności jest zaś niemało:

• analizowanie sytuacji, w której odbywa się komunikacja (np. rozumienie kontekstu i celu oraz dostosowywanie do nich naszego działania),
• wybór odpowiedniej do sytuacji formy komunikacji (m.in. co warto napisać, a co powiedzieć),
• weryfikacja i ocenianie przekazów, które do nas docierają (np. ich prawdziwości),
• stosowanie różnych konwencji komunikacyjnych,
• aktywne słuchanie (m.in. utrzymywanie uwagi na rozmówcy, notowanie, zadawanie pytań, parafrazowanie),
• czytanie (m.in. odczytywanie wyrażonych wprost i ukrytych intencji autora),
• mówienie (m.in. dobór słów, komunikacja niewerbalna),
• pisanie (m.in. ujmowanie swoich intencji w słowa, formułowanie myśli, dopasowywanie języka),
• wykorzystanie technologii, by wspierała nasze cele komunikacyjne i dopasowanie naszej komunikacji do środowiska, w którym komunikacja się odbywa.

Warto podjąć decyzję, na jakich umiejętnościach komunikacyjnych chcemy się skupić i zastanowić jakie okazje mogę do tego wykorzystać na moim przedmiocie, na godzinie wychowawczej lub poza lekcjami. Pamiętajmy przy tym, że pisania i rozumienia tekstu możemy i powinniśmy uczyć się na wielu przedmiotach, a nie tylko na języku polskim.

Jakie praktyki warto wdrożyć? 

Istnieje wiele podejść do uczenia różnych umiejętności składających się na kompetencję komunikacji. Zależą one od wieku naszych uczniów oraz od tego, czy chcemy skupić się na pisaniu, czytaniu, mówieniu czy słuchaniu. Warto jednak pamiętać o podstawowych praktykach, które na pewno pomogą w tym procesie:

• ćwiczenia z konkretnych umiejętności – podstawą komunikacji są pewne podstawowe umiejętności, których opanowanie jest warunkiem koniecznym dalszej pracy; te elementy warto rozwijać dedykowanymi do tego ćwiczeniami, w których na początku uczniowie dostaną dużą pomoc od nauczyciela i stopniowo będą się usamodzielniali; warto tutaj wymienić:
  • ćwiczenia z aktywnego słuchania,
  • ćwiczenia z formułowania konkretnych typów wypowiedzi pisemnych, np. przekazu perswazyjnego,
  • ćwiczenia z rozumienia tekstu pisanego, np. praca z pytaniami,
  • ćwiczenia z formułowania wypowiedzi ustnej;
• informacja zwrotna – to kluczowa strategia dla doskonalenia kompetencji komunikacyjnych, uczniowie powinni otrzymywać wspierającą i korygującą informację zwrotną na temat własnych wypowiedzi (ustnych i pisemnych) oraz stopnia zrozumienia przekazów innych; taką informację może dawać nauczyciel a przy pewnej pomocy może dawać ją także inny uczeń (ocena koleżeńska);
• praca w parach i grupach – to komunikacja w praktyce, warto więc stosować te formy pracy w swojej klasie jak najczęściej; pary i grupy warto zmieniać często i losować, by uczniowie uczyli się komunikacji z różnymi osobami; pamiętajmy też, by pomóc uczniom podsumować taką wspólną pracę – np. zadając pytanie, co pomagało nam w rozmowie i wspólnej pracy, a co przeszkadzało;
• zadawanie pytań – warto zadawać uczniom pytania i zachęcać ich do tego samego, to ważna praktyka, które pozwala zachęca uczniów do rozwijania wypowiedzi (np. ustnej), ale też pogłębia ich rozumienie tekstu lub wypowiedzi (gdy to uczniowie pytają); najlepiej, gdy takie pytania mają charakter otwarty;
• dostosowywanie do kontekstu – to istotna umiejętność, którą można rozwijać m.in. przerabiając wypowiedź ustną czy pisemną, która została sformułowana w jednym kontekście (np. przekazanie ważnej informacji na korytarzu szkolnym) na inny kontekst (np. na plakatowe ogłoszenie lub maila) lub dostosowanie do odbiorców (przekazanie trudnej informacji koleżance i przekazanie tej samej informacji rodzicom);
• uczenie się zasad komunikacji – komunikacja rządzi się pewnymi prawami, które z uczniami warto stopniowo odkrywać i uczyć się ich stosowania; z małymi dziećmi warto zacząć od zauważenia, co pomaga nam w komunikacji (np. kontakt wzrokowy), a co przeszkadza (np. zajmowanie się czymś innym równolegle), ze starszymi uczniami warto stopniowo formułować coraz bardziej uniwersalne zasady dobrej komunikacji i uczyć się ich stosowania w innych kontekstach.

Warto przeczytać:

• „Porozumienie bez przemocy: o języku życia”, Marshall Rosenberg, Wydawnictwo Czarna Owca, 2022
• „Kompetencje XXI wieku” Jeremy Lamri, Wolters Kluwer, 2020
• „Emocje, komunikacja, akceptacja”, Agnieszka Lasota, Dominika, Jońca, Wydawnictwo Difin, 2021 oraz „Trening umiejętności emocjonalnych i społecznych dzieci” Agnieszka Lasota, Wydawnictwo Difin, 2021 (karty pracy)
• „Komunikacja, emocje, relacje. Karty pracy wspomagające rozwój umiejętności społecznych”, Anna Jarosz-Bilińska, Anna Jarosz-Bilińska, Wydawnictwo WiR, 2020
• „Komunikacja bez barier. Jak rozumieć i być rozumianym” Beata Kozyra, Wydawnictwo MT Biznes, 2019