Jędrzej Witkowski

Czytanie przyszłości kojarzy nam się zapewne bardziej z wizytą u wróżki niż z wizytą w szkole. Wcale jednak nie musi tak być. W światowych dyskusjach o edukacji coraz częściej mówi się bowiem o kompetencji rozumienia i wykorzystywania przyszłości w naszych dzisiejszych działaniach. Nadal brzmi niejasno?

Czytanie przyszłości

W oryginale, w języku angielskim tę kompetencję określa się mianem futures literacy. W Polsce nie mamy dobrego odpowiednika tej nazwy, możemy więc mówić o czytaniu przyszłości, rozumieniu przyszłości lub myśleniu przyszłościowym. Co dokładnie kryje się pod tym pojęciem? Chodzi o kompetencję podejmowania refleksji nad przyszłością, wyobrażania sobie różnych scenariuszy rozwoju sytuacji w przyszłości, analizowania trendów, które będą naszą przyszłość kształtowały, ale także definiowanie, planowanie i podejmowania działań, które pozwalają nam przygotować się na przyszłość, adaptować do zmian i co najważniejsze wpływać na bieg przyszłych wydarzeń.

Analitycy z Polskiego Towarzystwa Studiów nad Przyszłością piszą:

„Futures literacy, to nie tylko zdolność tworzenia wizji przyszłości, ale także umiejętność rozwijania alternatywnych scenariuszy przyszłości, identyfikacji najbardziej pożądanej wizji i działań, które pomogą w jej urzeczywistnieniu”[1].

Kompetencją czytania przyszłości zajmuje się również globalna agenda ONZ ds. edukacji, czyli UNESCO a Światowe Forum Ekonomiczne czytanie przyszłości uznało za jedną z czterech kompetencji, które mają szansę odmienić świat po pandemii COVID-19.

Wyobraźmy sobie, że ucząc się w szkole o zmianach klimatu, przeznaczamy czas na wyobrażenie sobie różnych alternatywnych scenariuszy adaptacji do tych zmian (nie tylko negatywnych!). Pomyślmy o tym, że w czasie zajęć przedsiębiorczości lub doradztwa zawodowego mamy czas na rozmowę o zawodach przyszłości (także takich, które dzisiaj nie są jeszcze nazwane) oraz o kompetencjach, których będziemy potrzebowali do ich wykonywania. W czasie zajęć z informatyki możemy stworzyć przestrzeń do dyskusji o tym, jak sztuczna inteligencja zmieni nasze funkcjonowanie społeczne i jak jej algorytmy wpłyną na nasze codzienne życie. Zapewne część z nas poczuła niepokój myśląc o takiej rozmowie z uczniami w klasie. Nie mamy przecież wystarczającej wiedzy o przyszłości i scenariusza jej rozwoju. I na tym właśnie polega wyzwanie – chodzi bowiem o oswojenie niepewności i przyjęcie do wiadomości, że żyjemy  w świecie, który jest nieprzewidywalny. Pracę do wykonania w tym zakresie mamy zarówno my, jak i nasi uczniowie.

Dlaczego to ważne?

W gronie futurologów i analityków przyszłości toczy się dyskusja wokół dwóch kluczowych pytań. Po pierwsze, czy przyszłość można przewidzieć. Po drugie, czy można ją budować. Odpowiedź na oba z tych pytań nie jest prosta. Przyszłość można (i warto) przewidywać i stawiać na jej temat różne hipotezy, choć nigdy nie będziemy mieli pewności, która z nich się sprawdzi. Przyszłość można (i warto) też świadomie budować, czyli podejmować działania na rzecz realizacji pożądanego przez nas scenariusza przyszłości, choć wypada nam też zaakceptować, że mimo najszczerszych chęci nasze wysiłki mogą okazać się niewystarczające.

W praktyce oznacza to, że warto zadawać sobie pytania o ewolucję rynku pracy i zawody przyszłości, warto przyglądać się różnym hipotezom na temat kierunków jego ewolucji i wyobrażać go sobie na własną rękę. To jest właśnie cześć przewidywania. Z kolei w części budowania przyszłości – warto zdobywać kompetencje, o których myślimy, że będą nam przydatne w dorosłym życiu, które teraz trudno nam sobie wyobrazić. Czy mamy pewność, że wykorzystamy wszystkie z tak nabytych umiejętności? Oczywiście nie, ale wydaje się, że jest duża szansa, że przynajmniej część z nich uda nam się wykorzystać.

W tym sensie czytanie przyszłości jest ważnym elementem budowania sprawczości – zachęca do budowania alternatywnych scenariuszy, daje nadzieję, wskazuje obszary, na które mamy wpływ i pozwala zaplanować własną aktywność choć jednocześnie przygotowuje do zaakceptowania tego, co w naszym życiu nieprzewidywalne. Wyobrażanie sobie rzeczywistości, także jej alternatywnych scenariuszy (w tym pozytywnych) może dawać nadzieję, inspirować oraz motywować do działania tu i teraz.

Biegłość w czytaniu przyszłości i podejmowaniu o niej refleksji niesie ze sobą również szereg innych korzyści. Ta kompetencja wzmacnia ducha innowacji i poszukiwań, łatwiej też zrozumieć nieprzewidziane zmiany i ich konsekwencje. Biegłość w tworzeniu scenariuszy przyszłości poszerza nasze opcje wyboru, pozwala zobaczyć alternatywne wybory strategiczne, ułatwia wprowadzanie zmian i oswaja niepewność.

Czy szkoła może uczyć czytania przyszłości?

Kompetencję czytania przyszłości, tak jak umiejętności związane z klasycznym czytaniem i pisaniem, powinni posiadać wszyscy obywatele. Kompetencja czytania przyszłości to nie tylko zadanie dla futurologów i analityków trendów, jej podstawy warto rozwijać już od najmłodszych lat – także w szkole. Co dokładnie można zrobić:

• pobudzać kreatywność młodych ludzi – tutaj z pomocą mogą przyjść nam wszystkie ćwiczenia treningu kreatywności,
• wzmacniać wyobraźnię dzieci na przykład poprzez częste zachęcanie ich do wyobrażania sobie przyszłości w określonych obszarach, także z takiej formie, w której różne grupy wyobrażają sobie przyszłość przyjmując określone założenia (np. pozytywne i negatywne),
• często proponować ćwiczenia wzmacniające rozumowanie przyczynowo skutkowe (zarówno analizując przeszłe zjawiska, jak i zastanawiając się nad tym, co dopiero może się zdarzyć),
• uczyć stawiania i weryfikowania hipotez zarówno na przedmiotach matematyczno-przyrodniczych (np. proponując eksperymenty), jak i na zajęciach humanistycznych (gdy stawiamy hipotezy dotyczące życia społecznego i politycznego i zastanawiamy się, jak można byłoby sprawdzić ich prawdziwość).

Jeszcze nigdy w historii jako ludzkość nie mieliśmy tak dużego wpływu na to, co dzieje się wokół nas. Technologia znacząco zwiększyła nasze możliwości oddziaływania na otoczenie. Kompetencje czytania przyszłości, wyobrażania sobie pozytywnych scenariuszy i działania na ich rzecz są nam konieczne do tego, by ten potencjał przekuć w działanie dla dobra planety i ludzkości.

[1] Joanna Jaworska, The World Future Day. Relacja z maratonu rozmów i przyszłości 2021, https://ptsp.pl/the-world-future-day-futures-literacy-2021/